देवराई म्हणजे देवाच्या नावे राखून ठेवलेले वन. तिथली फुले तोडायची नाहीत,फळे घ्यायची नाहीत, पाने तोडायची नाहीत. इथे कोणताच मानवी हस्तक्षेप मान्य नाही हा अलिखित नियम. पुणे जिल्ह्यामध्ये ३०० च्या आसपास देवराई आढळून येतात.

(ref:https://www.thehindu.com/sci-tech/energy-and-environment/a-novel-initiative-to-conserve-devrais-in-western-ghats/article24194228.ece)

मला नुकतीच फिरस्तीच्या अभ्यासकांबरोबर आजिवली देवराईला भेट देण्याची संधी मिळाली आणि ही संधी मी नक्कीच दवडणार नव्हते.

आमच्या प्रवासाची सुरुवातच अनोख्या पद्धतीने झाली. बसमध्ये चढतानाच, शिवाजी पुतळ्याला एक सुरेख, पुष्ट अळी दिसली. करड्या आणि केशरी  रंगाची, अंगावर पांढरे ठिपके असलेली  ही ४ इंची अळी मोठ्या दिमाखात कर्वे रस्त्यावर फिरत होती.

“अरे हे तर ओलिएण्डर हॉक मॉथ आहे, मोठ्या झाडांवर बरेचदा आढळते”, इति मयुरेश कुलकर्णी. प्रवासाच्या सुरुवातीलाच इतका छान शुभ संकेत मिळाला होता त्यामुळे ट्रिप मस्त होणार आहे ह्याची खात्री पटली.

आमच्या बरोबर मयुरेश कुलकर्णी, हे जैवविविधतेचे तज्ञ आणि अनुराग वैद्य होतेच त्यामुळे आमचे शंकानिरसन तिथल्या तिथे होत होते.

बसमध्ये सुप्रसादने पुण्यातील डॉक्टर हेमा साने यांनी त्यांच्या घरी जपलेल्या देवराई बद्दल माहिती पुरवली तर स्वप्नीलनी त्याच्या नेहमीच्या मिश्किल शैलीत महाराष्ट्रातील काही देवरायांबद्दल माहिती दिली.

तसेच मीनाक्षी वर्मा ह्या वनस्पती शास्त्रातील तज्ज्ञ तर भूगर्भ शास्त्रातील तज्ज्ञ सतीश कट्टी यांच्यामुळे निसर्गातल्या प्रत्येक घटकांचं डोळसपणे अवलोकन करता येत होतं.

रविवारची पहाट असल्यामुळे पुणे परिसर अद्याप सुस्तावलेला होता आणि धुक्याची दुलई अजून बाजूला सरली नव्हती. धुक्यातून वाट काढत हळूहळू आमची बस पुढे निघाली. जसजसा दिवस उजाडू लागला तसा दुतर्फा  पिवळ्या रानफुलांनी बहरलेला परिसर दिसू लागला. आजिवलीच्या दिशेने जाताना तुंग, तिकोना असे दोन संरक्षक किल्ले साथ देत होते तर पवनानगरचा परिसर डोळ्यांना सुखावत होता.

 

पुण्याहून साधारण ६० किलोमीटर वर असलेली ही देवराई सातशे छप्पन (७५६) हेक्टर मध्ये पसरली आहे. विस्तार बराच असला तरी त्या मानाने ही देवराई दाट नाही.सूर्यप्रकाश आत येऊ शकतो. पण अनेक अशा देवराया आहेत जिथे दिवसा गडद अंधार असतो.

अंदाजे दीड तासाच्या प्रवासानंतर ‘अंजनवेल’ म्हणून एका ऍग्रो रिसॉर्ट मध्ये (मावळ, शिळीम) आम्ही नाश्त्यासाठी थांबलो. स्वच्छ, मोकळी हवा त्यामुळे भूकही कडकडून लागली होती. तिथे विविध रंगातली जास्वंदीची फुले पाहायला मिळाली. आपल्याकडे दिसतो त्याच्या दुप्पट आकार आणि गडद रंग दिसले. पोहे आणि चहा कॉफीचा दमदमीत नाश्ता झाल्यावर आम्ही पुढच्या प्रवासाला सिद्ध झालो.

 

बस मध्ये विक्रम हा ‘आदिवासी विकास प्रबोधिनी’ या संस्थेचा तरुण आम्हाला  माहिती  देण्यासाठी  आला. त्यांच्या  संस्थेतर्फे गावाच्या विकासासाठी अनेक  कामे  केली  जातात. शिळीम गावाला त्यांनी बंधारा बांधून दिला आहे तसेच गावात मोफत दवाखाना चालू केला आहे आणि खास कौतुकाची गोष्ट म्हणजे एका आदिवासी पाड्याच्या सर्वच्या सर्व (चाळीस) घरांना सोलर पॅनल  दिले आहेत. पु. ना. गाडगीळ यांच्या  C.S.R. प्रोग्रॅमच्या माध्यमातून या संस्थेला आर्थिक मदत दिली जाते तसेच इथला शिळीम इंद्रायणी तांदूळ असा ब्रँड बाजारात आणण्याचा प्रयत्न चालू आहे. ही संस्था दिव्यांग मुलांकडून कलाकुसरीच्या विविध वस्तू बनवून घेते.

देवराईच्या सुरुवातीला छोटं आजिवली गाव आहे. तिथे पोहोचलो तेव्हा जिल्हा परिषदेची शाळा आहे तिथे काही मुले खेळत होती. त्या मुलांचे विना खेळण्यांचे अनेक खेळ चालू होते. कोणी शाळेच्या पत्र्यावर चढून खाली धपाधप उड्या मारत होते तर कोणी आडव्या खांबांना लटकून झोके घेत होते. एका धिटुकलीने तर एका खेकड्याला दोरा बांधला होता आणि त्याच्याशी खेळात होती. आमच्या शहरी मुलांसाठी हा थोडा अचंब्याचाच विषय होता.

 

गावातून चालत चालत आम्ही देवराईची वाट पकडली. भाताची शेतं पार करून आम्ही सह्याद्रीच्या कुशीत शिरायचा प्रयत्न करू लागलो. मनुष्याचा कमी हस्तक्षेप (खरे तर नाहीच) या मुळे इथे दुर्मिळ वनस्पती, झाडे, झुडपे, फळे  आढळून येतात. महाराष्ट्रात आजमितीला चार हजार देवराई नोंदवल्या गेल्या आहेत. देवराई एका झाडाची, किंवा अनेक हेक्टर जागेत पसरलेली असू शकते.

पुणे वन विभागाच्या अंतर्गत आता ही आजिवली देवराई आहे. या देवराई मध्ये जमिनीवर उगवणाऱ्या ऑर्किडच्या  सत्तावीस (२७) जाती सापडतात. या वर्षी झालेल्या तुफान पावसामुळे या फुलांच्या दर्शनाला आम्ही मुकलो पण पुढे अख्खा पिक्चर बाकी होता.

 

“अरे, हे झाड कुठले?” “अहाहा! काय सुंदर रंग आहे फुलपाखरांचा! या फुलपाखरांचे नाव काय?” “हा आवाज कोणत्या पक्ष्याचा?” अशा चौफेर भडिमाराला मयुरेश कुलकर्णी न कंटाळता उत्तर देत होते. नुसतेच सायंटिफिक नाव नाही तर त्या वनस्पतींचे देशी नाव, उपयोग, अजून कुठे सापडते, आणि त्यासंदर्भात आलेले मजेशीर अनुभव पण सांगितले. खाजखुजली, सीतेची आसवं, रानतंबाखू, दात पाडी, कोंबडा, कानफुटी अशी गमंतीशीर नावे असलेली झुडुपे दिसली. कारवीची झाडेपण मुबलक प्रमाणात दिसली.

 

विविधरंगी फुलपाखरांच्या जोडीने केशरी, काळ्या रंगाचे, हिरवे, निळे चतुर (dragonflies) दिसले.

चालताना अचानक शेकरूचा कॉल ऐकू आला.  त्या दिशेनी आम्ही डोळे आणि कॅमेरे सरसावून थोडा वेळ वाट पाहिली पण शेकरूचे दर्शन काही झाले नाही.

आता ऊन वाढायला लागलं होतं. पण एकदा का निसर्गाच्या नितळ रुपाची भुरळ पडली कि उन्हामुळे आपला  चेहरा रापतोय कि काळवंडतोय याचं काही भान राहत नाही. वाटेत खळाळणारे छोटे झरे डोळ्यांना थंडावा देत होतेच. गावापासून साधारण चार पाच किलोमीटर अंतर पार करून आम्ही देवराईच्या तोंडाशी येऊन पोचलो

आपल्या पूर्वजांनी निसर्ग सरंक्षणासाठी देवराई ही एक उत्तम संकल्पना राबवली. देवाचा कोप होईल या भीतीने जंगलाचा काही भाग तरी संरक्षित राहिला. प्रत्येक देवराई ही कुठल्यातरी देवाच्या नावाने सोडलेली जागा असते. देवराईतील देवांची नावे मुळाबाई (मुळामुठा नदी फुटते तिथे), टेमलाई, सोमजाई, म्हातोबा अशी असतात. साधारणतः तांदळा रूपातल्या या देवतांचे मंदिर नसते तसेच या उग्रस्वरूपाच्या देवी देवता असतात.
इथे मात्र अपवाद दिसला. गावकऱ्यांनी तांदळा रूपातील वाघजाईचे देऊळ बांधले आहे. पायऱ्यांच्या सुरुवातीला शरभाचे चित्र आढळले.

(नरसिंह जेव्हा उतला मातला तेव्हा भगवान शंकरांनी शरभाचा अवतार घेऊन त्याला मारले ही कथा पुराणात सापडते.) टीम लीडर अनुरागने माहिती पुरवली ” ही अशी चित्रे साधारतः किल्ल्यावर आढळून येतात. या शरभाच्या चित्रावरून या देवीला ‘वाघजाई’ नाव पडले असण्याची शक्यता आहे”

 

छोट्या टेकाडावरील या देवीचे दर्शन घेऊन आम्ही खाली आलो. सगळेजण कॅमेऱ्यामध्ये सर्वोत्तम फ्रेम पकडायचा  प्रयत्न करत होते. पर्याय जास्त असले कि निर्णय घेणं आणखी कठीण होऊन बसतं, नाही का? इथे कॅमेऱ्याचा प्रत्येक अँगल, प्रत्येक फ्रेम सजीव होत होती. साथीला सिकाडा आणि क्रिकेट असा एकत्र किर्रर्र आवाज येत होताच. इथे आढळणाऱ्या एका घुबडानेही पुसटसे दर्शन दिले. सभोवताली बांबू, चाळीस, पन्नास ( ४०,५०) फुटी माडाची झाडे होती. आता खरा माहोल जमला होता. देवराईमध्ये गेल्याचा परिपूर्ण आनंद मिळत होता.

 

काही वर्षांपूर्वी एका व्यापाऱ्याला ही देवराई विकत देण्याचे ठरले होते तेव्हा काही सुजाण गावकऱ्यांच्या हस्तक्षेपामुळे ही देवराई वाचली. आजिवली देवराई मध्ये शिकार, सरपण किंवा इतर कुठल्याही गोष्टीसाठी लाकूड  तोड, गाई गुरांना तिथे चरण्यासाठी नेणे यावर बंदी आहे. पश्चिम महाराष्ट्राला जैवविविधतेचे वरदान आहे. आपला हा खजिना आपणच जपून ठेवायचा आहे.

 

 

परतीच्या वाटेत काही मंडळी गाडीच्या दिशेनी झपझप पावले टाकीत चालली होती तर काही अजूनही काही इंटरेस्टिंग दिसतंय का याचा शोध घेत होती.जरी वाट तीच असली तरी परतताना आधी लक्षात न आलेली झाडे दिसली. विविध आकारातले रंगीत बेडूक, दगडांशी एकरूप झालेले  मोठे कोळी, खेकडे, ब्रॅकेट फंगस दिसले.

तेवढ्यात मागून कौस्तुभ शाळीग्राम यांची हाक ऐकू आली.

“अरे हे बघा काय आहे”  “उदमांजराच्या पायाचे ठसे तर नव्हेत?”

स्वतःच्या हातावरील टॅटू बरोबर क्रॉस चेक करत आमच्यातील जाणकार मयुरेश कुलकर्णीनी होकार दिला. प्राणी नाही पण निदान ठसे तरी दिसले यामुळे मंडळी आता खुश झाली होती. निसर्गप्रेमी स्वातीने ते ठसे लगेच फोन कॅमेरा मध्ये टिपून घेतले.

 

जेवणासाठी आम्ही परत अंजनवेलला आलो.  मऊ, लुसलुशीत अशी ज्वारीची भाकरी, पिठलं, लाल आणि हिरव्या मिरचीचा ठेचा, थंडगार ताक, कच्चा कांदा आणि गरमागरम भात असा मस्त बेत होता. सगळ्यांनाच कडकडून भूक लागली होती त्यामुळे आम्ही तिथल्या बाजेवर ठाण मांडून जेवण सुरु केलं. जेवताना गप्पा थांबल्या होत्या तरी नजरेनं आजूबाजूचा परिसर टिपणं चालूच होतं. वारली पेंटिंग्सनी रंगवलेल्या भिंती, जुने टायर वापरून बसण्यासाठी केलेले मोडे तसेच सुरेख आकाशकंदील लावून हा जेवणाचा हॉल सुशोभित केला होता. ही सर्व कलाकुसर दिव्यांग मुलांनी केली आहे.

 

नुकताच तिथे काही फ्रेंच लोकांचा ग्रुप आला होता. त्यातल्या दोघांना बेडसे लेणी चढताना उन्हाचा त्रास झाला होता. आमचे तसेही अकरा किलोमीटर चालणे झाले होते आणि बेडसे लेणी बघण्यासाठी चारशे(४००) पायऱ्या चढायला लगेच निघायचे होते. आमच्या ग्रुपमध्ये अगदी पाच वर्ष ते पंच्याहत्तर वर्ष असे सर्व वयोगटातले उत्साही सभासद होते त्यामुळे हा पुढचा टप्पा लगेच पार करायला जमेल का अशी एक शंका आली. पण प्रत्यक्षात आमच्या ग्रुपचे सर्वात ज्येष्ठ सभासद फेणे काका सर्वात पहिले बेडसे लेण्यांवर जाऊन पोहोचले आणि त्यांच्यावरून स्फूर्ती घेऊन बाकी मंडळी पण पटापट वर चढून आली आणि उजेडात ही अद्भुत लेणी नीट बघायला मिळाली. बेडसे लेण्यांचा हा प्रवास नक्की अनुभवा आपल्या पुढच्या लेखात!
ता. क. हा लेख दिनांक ५ जानेवारी २०२० च्या प्रभात या दैनिकात वर्धापन दिन विशेष अंकात प्रसिद्ध झाला आहे.